Depresja – czy można ją wyleczyć?

Smutek to emocja, z którą my, ludzie – niezbyt się lubimy. Na szczęście ma do siebie to, że po niedługim czasie mija. Ulotność tę dzieli ze wszystkimi innymi emocjami, które każdego dnia przepływają przez nas, chwila za chwilą, zastępując jedna drugą albo mieszając się ze sobą. Ale bywa tak, że choć czas upływa, smutek pozostaje. Znika motywacja do działania, mogą pojawić się zaburzenia snu i inne niepokojące objawy… 

Smutek, który nie mija, może oznaczać, że dotknęła nas depresja. Objawy tej choroby utrudniają codzienne funkcjonowanie osoby, która jej doświadcza i przynoszą cierpienie. 

Co to jest depresja? Jak ją leczyć? Jak sobie radzić? Odpowiadamy w tym artykule. 

Co to jest depresja? 

Depresja to zaburzenie psychiczne należące do kategorii zaburzeń afektywnych, to znaczy takich, które dotykają obszaru nastroju, emocji i aktywności. Obok depresji w kategorii znajdują się także na przykład zaburzenia afektywne dwubiegunowe (tak zwana “dwubiegunówka”).

Depresja może dawać pierwsze objawy takie jak: przedłużający się, obniżony nastrój, zmniejszona zdolność koncentracji, bezsenność lub nadmierna senność. Przyjrzymy się im bliżej w dalszej części artykułu. Ale to właśnie takie znaki wskazywać mogą na to, że osobę ich doświadczającą, dotknęła depresja. Statystyki mówią o tym, że rocznie choroba ta dotyka nawet 260 milionów osób na całym świecie [1]. Zaś szacunki dotyczące Polski mówią o 1,2 mln chorych na depresję [2]. 

Depresja to nie chwilowa chandra ani przejściowe smutki, którym można zaradzić metodami dostępnymi każdemu z nas na wyciągnięcie ręki, jak wyjście na świeże powietrze, rozmowa z przyjaciółmi, czy obejrzenie komedii. Depresja to choroba, która wymaga leczenia i profesjonalnego wsparcia psychologicznego. Zaś nieleczona depresja jest realnym zagrożeniem życia i zdrowia dla osoby jej doświadczającej. Depresja to główny powód popełniania samobójstw na całym świecie. Przypisuje się jej 800 tysięcy śmierci samobójczych rocznie [3].  

Rodzaje depresji

Zaburzenia depresyjne mogą mieć kilka oblicz. I choć każde z nich wiąże się z podobnym zestawem objawów, możemy je podzielić na kilka różnych kategorii, zależnie od tego, jaki jest jej powód lub też w konstelacji z jakimi innymi objawami występuje depresja. 

Rodzaje depresji ze względu na źródło pochodzenia to [4]:

• depresja endogenna – jej źródłem jest pewna genetyczna podatność na tę chorobę lub też czynniki biologiczne,
• depresja reaktywna – powstaje w wyniku reakcji na pewne trudne doświadczenia (na przykład śmierć bliskiej osoby, utrata pracy, traumatyczne przeżycie…).

Możemy też rozróżnić typy depresji występujące ze względu na konkretne okoliczności. Do takich zaliczyć możemy diagnozy takie jak [4] [5]:

• depresja sezonowa – występuje cyklicznie w określonych porach roku, zazwyczaj jesienią i zimą, gdy dni są krótsze, a nasłonecznienie jest ograniczone. Objawy depresji sezonowej są podobne do objawów klasycznej depresji. To m.in. przygnębienie, zmęczenie, utrata energii, problemy ze snem i apatia. Od klasycznej depresji różni je to, że występują regularnie, w określonych porach roku. 

• depresja poporodowa – występuje u kobiet po urodzeniu dziecka. Objawy mogą obejmować niski nastrój, uczucie beznadziei, trudności w utrzymaniu więzi z dzieckiem, zmęczenie oraz myśli o samobójstwie. Depresja poporodowa może wystąpić zarówno po porodzie naturalnym, jak i po cesarskim cięciu. 

• • depresja wywołana substancją/lekiem – to diagnoza stawiana dla objawów depresyjnych spowodowanych nadużywaniem substancji psychoaktywnych, leków lub ekspozycją na toksyny.
  • depresja związana z innym schorzeniem medycznym – to przypadek, gdy objawy depresyjne są spowodowane ogólnym schorzeniem medycznym, takim jak zaburzenie neurologiczne, endokrynologiczne lub choroba zakaźna.
• przedmiesiączkowe zaburzenia dysforyczne, PMDD – obejmują nasilone objawy depresyjne, drażliwość i napięcie, które występują w tygodniu przed menstruacją i poprawiają się w ciągu kilku dni od jej rozpoczęcia. Zalicza się je pod parasol diagnoz powiązanych z depresją. 

Inne możliwe diagnozy, w których występują objawy depresyjne:

• choroba afektywna dwubiegunowa – objawy depresyjne występują na przemian z nadmiarowymi zwyżkami nastroju, które nazywamy manią lub hipomanią – zależnie od ich nasilenia. (Warto wiedzieć, że samodzielna depresja bywa też nazywana zaburzeniem afektywnym jednobiegunowym).
• dystymia (depresja nerwicowa lub też depresyjne zaburzenie osobowości) – charakteryzuje się występowaniem przygnębienia, które trwa co najmniej dwa lata. Objawy mogą być mniej nasilone niż w klasycznej depresji, ale są przewlekłe i mogą znacząco upośledzać funkcjonowanie.
• depresja lękowa – w jej przebiegu chorujący doświadcza zarówno objawów depresji, jak i lęku. Jest to złożone zaburzenie, które łączy cechy depresji i zaburzeń lękowych, często występuje równocześnie z obiema grupami objawów. Badania mówią o tym, że nawet 50–70% pacjentów z depresją mogłoby kwalifikować się do diagnozy depresji lękowej [6].

Jakie objawy może mieć depresja i jak je rozpoznać?

Depresja daje objawy zarówno psychiczne, jak i fizyczne. Składa się na przykład obniżony nastrój czy też pesymistyczne spojrzenie w przyszłość, które mogą na początku zostać przez osobę chorą oraz jej bliskie otoczenie zbagatelizowane. Przecież każdemu z nas zdarza się czuć gorzej! Ale im dłużej utrzymują się takie objawy i im silniejsze jest ich natężenie, tym większę prawdopodbieństwo, że faktycznie mamy do czynienia z tą – realnie zagrażającą życiu – chorobą. Dlatego jeśli zmagamy się z przedłużającym się obniżeniem nastroju, warto zgłosić się po pomoc do specjalisty zajmującego się tematem zdrowia psychicznego. 

Warto pamiętać o tym, że im wcześniej rozpoznana zostanie depresja, tym szybciej można będzie podjąć działania prowadzące do jej wyleczenia. A wyleczenie depresji jest jak najbardziej możliwe! 

Objawy psychologiczne 

Skoro już wiemy, co to jest depresja – oto objawy, które mogą wskazywać na jej występowanie [7]:

• obniżony nastrój, 
• anhedonia, 
• zmniejszona zdolność koncentracji, 
• pesymistyczna fiksacja dotycząca przyszłości, 
• przekonanie o niskiej własnej wartości lub nadmierne lub niewłaściwe poczucie winy, 
• nawracające myśli o śmierci lub myśli samobójcze/dowody próby samobójczej, 
• bezsenność lub nadmierna senność, 
• znaczne zmiany apetytu lub masy ciała, 
• pobudzenie lub spowolnienie psychomotoryczne, 
• zmniejszona energia lub zmęczenie.

Aby móc powiedzieć: “to depresja”, symptomy u chorego muszą występować przez okres dłuższy niż 2 tygodnie. By móc postawić taką diagnozę, osoba musi borykać się w sumie z pięcioma z powyższych objawów, w tym jednym z nich musi być obniżony nastrój lub wyraźnie zmniejszone zainteresowanie lub anhedonia (innymi słowy – musimy czuć, że życie przestało nas jakkolwiek cieszyć…).

Objawy somatyczne depresji

Istnieją dowody na to, że depresja daje także objawy somatyczne [9]. Objawy takie odczuwane są w ciele (np. różnego rodzaju bóle, niestrawność, zawroty głowy…), ale nie mają podłoża w postaci żadnej fizycznej choroby. 

Depresja może dawać następujące objawy fizyczne:

• problemy ze snem (trudności z zasypianiem, utrzymywaniem snu lub wczesne budzenie się rano),
• zmiany wagi (nagła utrata masy ciała lub przybranie na wadze z powodu zmiany apetytu),
• bóle ciała (w tym bóle głowy, bóle mięśni, bóle brzucha, bóle stawów…),
• problemy trawienne (problemy żołądkowe, wzdęcia, niestrawność…), 
• zmęczenie i utrata energii,
• zaburzenia libido,
• zawroty głowy, 
• uczucie duszności, 
• kołatanie serca, 
• bóle w klatce piersiowej.

Warto zauważyć, że są to objawy niespecyficzne, mogą występować również w przypadku wielu innych chorób lub zaburzeń, więc samo w sobie ich występowanie nie pozwala na zdiagnozowanie depresji. 

Dlatego przy diagnostyce depresji niezbędnym jest skonsultowanie się ze specjalistą zdrowia psychicznego. Warto również zrobić na przykład badania krwi, by móc wykluczyć chorobę somatyczną, która również mogłaby powodować podobne osłabienie organizmu. 

Depresja – przyczyny i główne czynniki ryzyka 

W niejednej głowie może pojawić się pytanie brzmiące: „depresja, skąd ona się bierze?!”.  Choroba ta nie ma jednej, sprecyzowanej przyczyny, którą łatwo byłoby wskazać. Depresja występuje najczęściej w wyniku interakcji wielu czynników, zarówno biologicznych, jak i psychologiczno-społecznych. 

W jednym z badań [9], w którym starano się znaleźć możliwe czynniki ryzyka zachorowania u młodych dorosłych, odkryto następujące prawidłowości:

• płeć (depresja występuje u 14,5% kobiet i 11,5% mężczyzn [10]),
• historia zaburzeń nastroju w rodzinie,
• doświadczenie wykorzystania seksualnego w dzieciństwie,
• diagnoza zaburzeń lękowych w dzieciństwie/wieku nastoletnim,
• we własnej ocenie – słabe zdrowie fizyczne,
• wcześniejsze występowanie podprogowych objawów depresji (czyli takich, które są wystarczająco wyraźne, aby zostać zauważone, ale nie spełniają kryteriów diagnostycznych dla pełnego zespołu depresyjnego)

Biologiczne 

Jeśli chodzi o biologiczne przyczyny czy też czynniki ryzyka związane z zapadnięciem na depresję, wymienić można:

• • Dziedziczność. Istnieje silny związek między depresją a czynnikami genetycznymi. Osoby, których rodzice lub rodzeństwo cierpią na depresję, mają większe ryzyko rozwoju tej choroby.
  • Zmiany neurochemiczne. Nieprawidłowe funkcjonowanie neuroprzekaźników, takich jak serotonina, noradrenalina i dopamina, może prowadzić do wystąpienia objawów depresji.
  • Zmiany hormonalne. Zmiany w poziomach hormonów, takich jak kortyzol (hormon stresu) czy hormony tarczycy, mogą wpływać na funkcjonowanie mózgu i emocje, przyczyniając się do depresji.
  • Strukturalne i funkcjonalne zmiany w mózgu. Obserwuje się zmiany w strukturze i funkcjonowaniu mózgu u osób z depresją, w szczególności w obszarach związanych z regulacją nastroju, takich jak ciało migdałowate, hipokamp i zakręt obręczy.

• Zaburzenia mikrobioty. Badania naukowe sugerują, że istnieje związek między zaburzeniami mikrobioty jelitowej a depresją [11]. Mikrobiota jelitowa, czyli zespół bakterii, wirusów, grzybów i innych mikroorganizmów obecnych w jelitach, odgrywa istotną rolę w wielu procesach fizjologicznych, w tym w funkcjonowaniu układu nerwowego.

Psychologiczne

Pośród psychologicznych uwarunkowań występowania depresji znajdują się: 

• Stres. Wydarzenia życiowe, takie jak straty osobiste, choroba, problemy finansowe czy problemy w relacjach mogą prowadzić do stresu, który z kolei może zwiększyć ryzyko wystąpienia depresji.
• Niskie poczucie własnej wartości. Niskie poczucie własnej wartości, brak pewności siebie i negatywne przekonania o sobie mogą być czynnikami predysponującymi do depresji.
• Styl myślenia. Osoby, które mają tendencję do negatywnego myślenia, nadmiernego krytykowania samego siebie lub interpretowania wydarzeń w pesymistyczny sposób, mogą być bardziej narażone na depresję.

Społeczne 

Istnieją też pewne społeczne predyktory wystąpienia depresji: 

• Traumatyczne doświadczenia życiowe. Trauma, przemoc, utrata bliskich osób lub inne trudne doświadczenia życiowe mogą prowadzić do rozwoju depresji.
• Brak wsparcia społecznego. Niedostateczne wsparcie ze strony rodziny, przyjaciół czy społeczności może zwiększyć ryzyko wystąpienia i nasilenia objawów depresji.
• Izolacja społeczna. Osoby, które czują się odizolowane społecznie lub osoby, które mają ograniczone relacje społeczne, mogą być bardziej podatne na depresję.

Depresja – na czym polega leczenie? 

Przede wszystkim należy wspomnieć, że depresja to choroba, którą można wyleczyć. Choć osobom cierpiącym na to zaburzenie może wydawać się, że nie ma dla nich nadziei (stoją za tym charakterystyczne dla tej choroby mechanizmy objawiające się m.in. negatywnym myśleniem i katastrofizacją), to nadzieja na wyleczenie istnieje – i to absolutnie realna. 

W leczeniu chorób takich, jak depresja, psychoterapia to jedna z najczęściej stosowanych form leczenia. Terapia online depresji jest świetnym rozwiązaniem dla osób, które z różnych powodów nie mają możliwości stawiać się osobiście w gabinecie psychologicznym. 

Depresja i leczenie farmakologiczne często idą w parze. Zaś podejście, w którym łączy się farmakoterapię i psychoterapię daje bardziej satysfakcjonujące efekty, niż stosowanie wyłącznie jednej z tych metod [12]. 

Terapia depresji często odbywa się w nurcie CBT (kognitywno–behawioralnym) i pomaga osobom chorym zrozumieć swoje myśli i zachowania oraz nauczyć się zdrowszych strategii radzenia sobie z emocjami i sytuacjami stresowymi. Z kolei leki przeciwdepresyjne, takie jak selektywne inhibitory wychwytu zwrotnego serotoniny (SSRI), inhibitory wychwytu zwrotnego serotoniny i noradrenaliny (SNRI) czy trójcykliczne leki przeciwdepresyjne (TLPD) pomagają regulować poziomy neuroprzekaźników w mózgu, takich jak serotonina, noradrenalina i dopamina, które są związane z regulacją nastroju.

Depresję można wyleczyć. Jeśli więc obserwujemy u siebie lub u naszych bliskich objawy mogące wskazywać na jej występowanie, warto skierować się po pomoc do specjalisty zdrowia psychicznego. 

Diagnoza depresji – jak przebiega i kto ją wykonuje?

„Depresja” to diagnoza, którą może postawić lekarz psychiatra lub psycholog diagnosta. Tym niemniej w czasie spotkań z psychologiem lub psychoterapeutą, który nie zajmuje się diagnozą samą w sobie, również możemy dowiedzieć się, czy istnieją podejrzenia co do możliwego występowania u nas tej choroby. Jeśli nie potrzebujemy dla celów formalnych żadnego oficjalnego zaświadczenia o tym, że chorujemy, opinia psychologa może być zupełnie wystarczająca dla potwierdzenia u nas tej diagnozy. 

W trakcie diagnozowania, specjalista zdrowia psychicznego może poprosić nas o wykonanie dodatkowych badań – na przykład badań krwi – w celu wykluczenia innych możliwych przyczyn objawów, takich jak problemy zdrowotne lub choroby somatyczne. 

W czasie wywiadu z psychiatrą lub psychologiem mogą pojawić się pytania dotyczące objawów emocjonalnych, behawioralnych i fizycznych. Psychiatra lub psycholog może również ocenić historię choroby, wywiad rodzinny, używanie substancji psychoaktywnych i inne czynniki, które mogą mieć wpływ na stan psychiczny pacjenta.

Istotne jest również rozróżnienie depresji od innych zaburzeń psychicznych, takich jak zaburzenia lękowe, zaburzenia afektywne dwubiegunowe, zaburzenia osobowości czy zaburzenia psychiczne związane z używaniem substancji. 

Tak naprawdę nie ma większego znaczenia, czy naszą diagnozą zajmować będzie się specjalista pracujący stacjonarnie, czy psycholog online. 

Depresja – jak sobie radzić i co robić?

„Dotknęła mnie depresja. Jak sobie pomóc?!” Może brzmieć teraz pytanie w naszej głowie. I to zupełnie naturalne, że gdy dotyka nas depresja, chcemy dowiedzieć się, jak walczyć o siebie i swoje zdrowie. 

Radzenie sobie z depresją może być trudne, ale istnieją różne strategie, które mogą pomóc w łagodzeniu objawów i poprawić samopoczucie osoby chorującej. Oto kilka z nich:

1. Sięgaj po wsparcie bliskich. Rozmawiaj z bliskimi osobami, przyjaciółmi lub rodziną o swoich uczuciach i doświadczeniach. Wsparcie ze strony innych może być niezwykle pomocne w radzeniu sobie z depresją, zaś spędzanie czasu w samotności może tylko pogłębiać depresyjny nastrój. Zastanów się, przy kim czujesz się naprawdę bezpiecznie i zrozumiany. To właśnie do takich osób kieruj się po wsparcie w trudnych chwilach. 
2. Utrzymuj zdrowy styl życia. Regularna aktywność fizyczna, zdrowa dieta, odpowiednia ilość snu i unikanie używek mogą pomóc w łagodzeniu objawów depresji i poprawie ogólnego samopoczucia. Jeśli jednak nie masz siły trzymać się zdrowych nawyków, miej dla siebie wyrozumiałość. Depresja odbiera siły i motywację. Stosuj metodę małych kroków i wprowadzaj po jednej zmianie naraz. 
3. Znajdź hobby lub zajęcia, które sprawiają ci przyjemność. Angażowanie się w zajęcia, które sprawiają ci radość i satysfakcję, może korzystnie wpłynąć na twój nastrój. W jednym z badań, w którym pacjentom z diagnozą depresji obok terapii psychologicznej i farmakoterapii proponowano terapię ruchem w formie wspinaczki wysokogórskiej lub surfowanie wykazali znaczącą poprawę stanu zdrowia [13].
4. Stosuj techniki relaksacyjne. Techniki relaksacyjne, takie jak medytacja, joga, oddychanie głębokie czy progresywne odprężanie mięśni, mogą pomóc w zmniejszeniu poziomu stresu i napięcia, co może być pomocne w radzeniu sobie z depresją.
5. Uwzględnij swoje potrzeby fizyczne i emocjonalne. Dbaj o siebie, szanuj swoje granice i uczucia. Staraj się unikać stresujących sytuacji i towarzystwa osób, które mogą być negatywnie nastawione.
6. Zachowaj nadzieję. Pamiętaj, że depresja jest chorobą, która może być leczona. Zachowuj nadzieję i bądź cierpliwy w procesie leczenia. Ważne jest, aby szukać pomocy i nie czuć się samotnym w swojej walce z depresją.

Oczywiście wszystkie te metody należy traktować jako wsparcie terapii psychologicznej czy też psychiatrycznej. Dopiero praca z wykwalifikowanym specjalistą oraz/lub wprowadzenie leków antydepresyjnych może kompleksowo pomóc w zrozumieniu istoty tej choroby oraz wesprzeć osobę chorującą w radzeniu sobie z trudnościami, których doświadcza. 

Pamiętaj – jeśli masz myśli samobójcze lub doświadczasz znacznego pogorszenia stanu, nie wahaj się skontaktować z bezpłatną linią pomocy dla osób w kryzysie samobójczym (116 111, czynna 24/7) lub zgłosić się do najbliższego szpitala. Nie bagatelizuj zagrożenia, jakie niesie za sobą depresja. Pomoc uzyskasz też na przykład dzwoniąc pod kryzysową linię zaufania (116 123, czynna 24/7). 

Ile trwa depresja?

Po pierwsze: aby specjalista mógł postawić diagnozę depresji, objawy tej choroby muszą utrzymywać się u chorego przez co najmniej 2 tygodnie. Na tym etapie możemy sobie myśleć: “Już wiem, co to depresja. Ale jak długo się ją leczy?”

Pojedynczy epizod depresji może trwać średnio od kilku tygodni do kilku miesięcy. Istnieją jednak różne rodzaje depresji, a czas trwania tej choroby może być różny w zależności od indywidualnych czynników oraz od tego, czy osoba poddała się leczeniu, czy dotyka jej nieleczona depresja. 

Niektóre epizody depresji mogą być krótsze i łagodniejsze, podczas gdy inne mogą być długotrwałe i bardziej nasilone. Dlatego ważne jest skonsultowanie się z lekarzem lub terapeutą w celu uzyskania indywidualnej oceny i planu leczenia. 

Im wcześniej sięgniemy po wsparcie, tym szybciej mamy szansę na pełne wyzdrowienie, które jest w przypadku depresji, oczywiście, możliwe. Poprawa może być widoczna już po kilku tygodniach. 

Warto wspomnieć, iż ze względu na specyfikę tej choroby, chorzy na depresję są narażeni na nawroty. Nawrót to ponowne pojawienie się objawów choroby po pewnym czasie remisji, na przykład w okresie zwiększonego stresu czy w czasie niedoboru światła słonecznego. 

Wyszczególnia się kilka czynników ryzyka wystąpienia takiego nawrotu. Na nawrót depresji bardziej narażone są na przykład osoby o wyższym poziomie neurotyzmu, osoby mniej ekstrawertyczne, osoby o obniżonej samoocenie i ogólnie gorszym stanie zdrowia czy też takie osoby, które nie stosują się do zaleceń lekarza odnośnie przebiegu leczenia [14].

Bez względu na to, czy objawy depresji, z którymi się zmagamy, są naszym udziałem po raz pierwszy – czy też doświadczamy nawrotu, należy pamiętać, że im szybciej sięgniemy po profesjonalną pomoc (również online), tym większa szansa na to, że objawy ustąpią, a my będziemy mogli wrócić do normalnego funkcjonowania.

Bibliografia:

[1] GBD 2017 Disease and Injury Incidence and Prevalence Collaborators. Global, regional, and national incidence, prevalence, and years lived with disability for 354 Diseases and Injuries for 195 countries and territories, 1990–2017: a systematic analysis for the global burden of disease Study 2017. Lancet. 2018;392:1789–858.

[2] https://www.ezdrowie.gov.pl/portal/home/badania–i–dane/zdrowe–dane/raporty/ nfz–o–zdrowiu–depresja

[3] Arias, D., Saxena, S. & Verguet, S. Quantifying the global burden of mental disorders and their economic value. EClin. Med. 54, 101675. https://doi.org/10.1016/j.eclinm.2022.101675 (2022)

[4] American Psychiatric Association. (2013). Diagnostic and statistical manual of mental disorders (5th ed.). https://doi.org/10.1176/appi.books.9780890425596

[5] https://forumprzeciwdepresji.pl/depresja/o–chorobie/typy–depresji

[6] Hopwood, M. (2023). Anxiety Symptoms in Patients with Major Depressive Disorder: Commentary on Prevalence and Clinical Implications. Neurology & Therapy, 12, 5–12. https://doi.org/10.1007/s40120–023–00469–6

[7] World Health Organization. (2022). ICD-11: International classification of diseases (11th revision). https://icd.who.int/

[8] Garcia–Cebrian, A., Gandhi, P., Demyttenaere, K., & Peveler, R. (2006). The association of depression and painful physical symptoms–a review of the European literature. European Psychiatry, 21(6), 379–88. [DOI:10.1016/j.eurpsy.2005.12.003] [PMID]

[9] Klein, D. N., Glenn, C. R., Kosty, D. B., Seeley, J. R., Rohde, P., & Lewinsohn, P. M. (2013). Predictors of first lifetime onset of major depressive disorder in young adulthood. Journal of Abnormal Psychology, 122(1), 1–6. https://doi.org/10.1037/a0029567

[10] Nieuwenhuijsen, K. et al. Interventions to improve return to work in depressed people. Cochrane Database Syst. Rev. https://doi.org/10.1002/14651858.CD006237.pub4 (2020)

[11] Souza, P. B. de, de Araujo Borba, L., Castro de Jesus, L., Valverde, A. P., Gil–Mohapel, J., & Rodrigues, A. L. S. (2023). Major Depressive Disorder and Gut Microbiota: Role of Physical Exercise. International Journal of Molecular Sciences, 24(23), 16870. https://doi.org/10.3390/ijms242316870

[12] Ekers D, Murphy R, Archer J, Ebenezer C, Kemp D, Gilbody S. Nurse‑delivered collaborative care for depression and long‑term physical conditions: a systematic review and meta‑analysis. J Affect Disord. 2013;149:14–22.

[13] Walter, K. H., Otis, N. P., Ray, T. N., Glassman, L. H., Beltran, J. L., Kobayashi Elliott, K. T., & Michalewicz–Kragh, B. (2023). A randomized controlled trial of surf and hike therapy for U.S. active duty service members with major depressive disorder. BMC Psychiatry, 23(1), 1–14. https://doi.org/10.1186/s12888–022–04452–7

[14] Prieto–Vila, M., José Estupiñá, F. J., & Cano–Vindel, A. (2021). Risk Factors Associated with Relapse in Major Depressive Disorder in Primary Care Patients: A Systematic Review: Factores de Riesgo Asociados con Recaída en el Trastorno Depresivo Mayor en Atención Primaria: una Revisión Sistemática. Psicothema, 33(1), 44–52. https://doi.org/10.7334/psicothema2020.186

Grafiki
Obraz autorstwa wirestock na Freepik