Na początku 2022 roku na wielu portalach internetowych można było znaleźć informację o tym, że wypalenie zawodowe zostało wpisane do zaktualizowanej wersji Międzynarodowej Klasyfikacji Chorób (ICD-11). Wraz z tym wpisem rozpoczęły się rozważania, czy syndrom wypalenia zawodowego jest stanem medycznym czy zaburzeniem zdrowia psychicznego. Choć ICD-11 nie klasyfikuje wypalenia jako choroby, to z całą pewnością syndrom ten ma wpływ na dobrostan pracownika. Czym jest zespół wypalenia zawodowego, jakie ma objawy i przyczyny oraz jak sobie z nim radzić?
Wypalenie zawodowe – czym jest ten stan?
Po raz pierwszy zjawisko wypalenia zawodowego opisał amerykański psychiatra Herbert Freudenberger, który słowo wypalenie zapożyczył z potocznego określenia końcowej fazy wyczerpania w uzależnieniu od narkotyków [1]. Według Freudenberga wypalenie w pracy to stan psychicznego i fizycznego wyczerpania, które cechuje niecierpliwość, skłonność do irytacji i cynizmu, poczucie przewlekłego znudzenia, tłumienie emocji oraz izolowanie się [2].
Obecnie najbardziej znaną definicją tego syndromu, wskazującą wprost na oznaki wypalenia zawodowego, jest definicja wypracowana przez Christinę Maslach, amerykańską psycholożkę. Maslach uwzględnia trzy podstawowe elementy: emocjonalne wyczerpanie, depersonalizację (negatywny stosunek do innych) oraz obniżone zadowolenie z osiągnięć zawodowych [3].
Wypalenie zawodowe – skąd się bierze?
Przyczyny wypalenia zawodowego zawsze powinny być rozpatrywane indywidualnie. Każdy wypalony zawodowo człowiek doświadczył innych trudności czy wyzwań, które doprowadziły do momentu wyczerpania. Jednocześnie badania nad czynnikami wypalenia zawodowego wskazują, że są one związane zarówno z uwarunkowaniami osobistymi, jak i sposobem organizowania pracy, kulturą firmy czy generalnie środowiskiem zawodowym [2]. Oto niektóre z przyczyn prowadzących do wyczerpania zawodowego:
- czynniki indywidualne, np. niskie poczucie własnej skuteczności i posiadanych kompetencji, perfekcjonizm,
- trudne warunki pracy, np. hałas, tłok,
- brak docenienia, niskie wynagrodzenie,
- brak wsparcia ze strony przełożonego,
- konflikty w pracy,
- brak sukcesów i utrata nadziei na rozwój zawodowy,
- przeciążenie obowiązkami,
- rozbieżność pomiędzy wartościami i celami pracodawcy i pracownika,
- niemożność sprostania wymaganiom,
- brak satysfakcji z wykonywanej pracy,
- trudność w pogodzeniu pracy zawodowej z życiem osobistym,
- poczucie bezsensu wykonywanej pracy.
Wypalenie zawodowe – kto jest najbardziej narażony?
Symptomy wypalenia zawodowego nie ograniczają się do jednej profesji czy konkretnego miejsca pracy. Każda osoba może być narażona na wyczerpanie zawodowe, bez względu na to, gdzie pracuje albo jakie obowiązki pełni. Są jednak grupy zawodowe, u których ryzyko pojawienia się wypalenia jest większe niż u innych. Polska badaczka i psycholożka Helena Sęk, odwołując się m.in. do teorii wspomnianej wcześniej Christiny Maslach, stworzyła poznawczy model wypalenia zawodowego, w którym wypalenie definuje jako „zespół objawów pojawiających się u osób wykonujących zawody, w których bliski kontakt interpersonalny, pełen zaangażowania i cechy osobowości profesjonalisty stanowią podstawowe instrumenty czynności zawodowych decydujące o poziomie wykonywania zawodu, o sukcesach i niepowodzeniach zawodowych. Chodzi tu o zawody, które można określić jako społeczne i usługowe zarazem, takie jak nauczyciel, lekarz, pielęgniarka, terapeuta, pracownik socjalny itp.” [1]. Sęk wskazuje, że specyfika takich zawodów sprawia, że osoby, które je wykonują nieustannie są narażone na stres związany np. z odpowiedzialnością za ludzkie zdrowie i życie.
Wypalenie zawodowe – objawy i skutki
Objawy wypalenia zawodowego można podzielić na cztery kategorie: fizyczne, emocjonalne i behawioralne, rodzinne oraz społeczne oraz związane z pracą [2]:
- fizyczne:
- poczucie zmęczenia,
- zaniedbywanie aktywności fizycznej,
- zakłócenia snu,
- zaburzenia wagi i apetytu,
- obniżenie libido,
- nadużywanie substancji psychoaktywnych i alkoholu.
- emocjonalne i behawioralne:
- obniżony nastrój,
- stała obecność negatywnych myśli,
- długotrwale utrzymujące się urazy wobec innych ludzi,
- poczucie osamotnienia lub izolowanie się,
- trudności w relaksowaniu się.
- rodzinne i społeczne:
- obniżenie zainteresowania życiem rodzinnym i innymi członkami rodziny,
- łatwiejsze wpadanie w złość na innych członków rodziny,
- spędzanie większej ilości czasu poza domem,
- opór przed odpoczynkiem z rodziną.
- związane z pracą:
- utrata zapału do pracy,
- poczucie pośpiechu, tego, że ciągle brakuje czasu,
- obawy przed wyjściem do pracy odczuwane każdego dnia,
- narastające niezadowolenie ze swojej pracy,
- trudność w wyrażaniu swoich opinii w środowisku zawodowym,
- utrzymująca się złość na współpracowników.
Skutki wypalenia zawodowego dotykają zarówno osobę, która doświadcza tego syndromu, jak i całą organizację. Z całą pewnością pracodawcy powinni zdawać sobie sprawę z tego, że wypalenia zawodowe ich pracowników negatywnie wpływają także na innych zatrudnionych oraz kondycję całej firmy. Istnieje wiele badań wskazujących na to, jak destrukcyjne może być wypalenia zawodowe. Skutki dla pracownika można podzielić na kategorie [4]:
- fizyczne, np. bóle żołądka, bóle głowy, osłabienie, podwyższone ciśnienie tętnicze, brak energii, koszmary senne i problemy ze snem, zmiana nawyków żywieniowych;
- emocjonalne, np. zmienne nastroje, poczucie bezradności, poczucie pustki i braku celów, pesymizm, rozczarowanie;
- zawodowe: nieprzychodzenie do pracy, poczucie własnej nieudolności, izolowanie się od klientów i współpracowników, trudność w zakończeniu rozpoczętych działań.
Dodatkowo mogą pojawić się także poważne konsekwencje dotyczące zdrowia psychicznego, np. stany depresyjne.
Konsekwencje wypalenia zawodowego najczęściej nie pojawiają się w pierwszych latach pracy, choć są również takie zawody i warunki zatrudnienia, które powodują, że wypalenie może pojawić się stosunkowo szybko. Może się tak zdarzyć na przykład w przypadku młodych ludzi, którzy wybierają swój zawód z pasji albo z poczucia misji, a realia wykonywania profesji negatywnie ich zaskakują i rozczarowują.
Etapy wypalenia zawodowego
Podobnie jak wiele innych zjawisk psychologicznych, tak i wypalenie zawodowe można podzielić na fazy. Warto bowiem podkreślić, że wyczerpanie jest stanem, który powinniśmy rozpatrywać przez pryzmat nasilenia, a nie zero jedynkowo. To znaczy, że często rozwój wypalenia przebiega stopniowo, pogłębiając się przez wiele miesięcy czy lat, nim osoba zacznie odczuwać wszystkie negatywne konsekwencje.
Etapy wypalenia zawodowego wyróżnione przez Amerykańskie Towarzystwo Psychiatryczne to [1]:
- Miesiąc miodowy – pracownik jest pełen energii i zapału, nastawiony entuzjastycznie do swoich obowiązków.
- Przebudzenie – idealistyczna wizja pracy zderza się z rzeczywistością i pracownik widzi, że jego ocena zawodu czy stanowiska jest nieadekwatna.
- Szorstkość – pojawiają się trudności w kontaktach ze współpracownikami i klientami, a dodatkowo pracownik musi wkładać coraz więcej wysiłku w realizację standardowych obowiązków.
- Wypalenia pełoobjawowe – rozwija się wyczerpanie wraz ze wszystkimi objawami behawioralnymi i emocjonalnymi.
- Odradzanie się – moment podjęcia leczenia i terapii prowadzący do zażegnania negatywnych skutków wypalenia.
Syndrom wypalenia zawodowego – jak sobie radzić?
Jak sobie radzić z wypaleniem zawodowym, które już się pojawiło? Jak zadbać o siebie, gdy widzimy pierwsze oznaki wyczerpania? Odpowiedź na te pytania nie jest prosta – nie ma jednego skutecznego sposobu, którego zastosowanie dałoby natychmiastowy rezultat i pozwoliło pożegnać się ze wszystkimi objawami i skutkami wyczerpania zawodowego. Warto jednak pamiętać o tym, że nawet w tak trudnym momencie można starać się znaleźć rozwiązanie i małymi krokami wprowadzać zmiany. Oto kilka podpowiedzi, jak pokonać wypalenie zawodowe:
- poszukać wsparcia – zarówno u najbliższych osób, jak i u profesjonalistów (terapeutów, psychiatrów);
- starać się wprowadzić zmiany w zakresie zdrowego stylu życia, zwłaszcza aktywności fizycznej, odżywiania oraz higieny snu;
- znaleźć zajęcie czy hobby, z którego można czerpać przyjemność i radość, a które nie jest związane z pracą;
- zastanowić się, w jaki sposób można zadbać o równowagę pomiędzy pracą a życiem osobistym – w jaki sposób organizować czas czy jak znaleźć przestrzeń na rozmowy czy spotkania z bliskimi.
Wypalenie w pracy – na czym polega leczenie?
Osoba wypalona zawodowo może skorzystać ze skutecznych form profesjonalnego wsparcia oferowanych przez specjalistów zdrowia psychicznego, czyli psychoterapeutów, psychologów oraz psychiatrów.
- Terapia wypalenia zawodowego: do terapeuty można zgłosić się już w momencie, kiedy zauważamy u siebie pierwsze sygnały, takie jak zmęczenie, drażliwość, obawa przed pójściem do pracy. Psychoterapia to forma leczenia, dzięki której osoba doświadczająca wypalenia może w pełni zadbać o swój dobrostan – pracować nad poczuciem swojej wartości i skuteczności czy nad zarządzaniem czasem. Podczas spotkań z pschoterapeutą można również nauczyć się sposobów radzenia sobie z napięciem i stresem.
- Leczenie wypalenia zawodowego za pomocą farmakoterapii: objawy wyczerpania są leczone także przy pomocy leków. Warto zgłosić się do psychiatry i podczas wizyty zapytać o możliwości leczenia.
Wyczerpanie zawodowe – jak go uniknąć?
Profilaktyka wypalenia zawodowego musi obejmować zarówno indywidualne działanie, jak i podejmowanie kroków na poziomie organizacji. Pracownik może zastosować strategie, które będą go chronić przed niekorzystnymi skutkami długotrwałego i silnego stresu. Są to chociażby takie działania, jak relaksacja, zdrowy styl życia, praca nad swoimi przekonaniami związanymi z rolą zawodową czy zdobycie informacji na temat radzenia sobie ze stresem. Z kolei profilaktyka na poziomie instytucjonalnymi powinna obejmować m.in. zmniejszenie liczby stresorów, poprawę komunikacji między pracownikami czy organizowanie szkoleń umożliwiających podnoszenie kwalifikacji pracowników [1].
Bez względu na to, jakie strategie zostaną zastosowane, warto pamiętać o tym, że profilaktyka wypalenia zawodowego leży we wspólnym interesie pracownika i organizacji. Firmy również tracą na tym, że u pracowników pojawia się zmęczenie zawodowe. Straty są spowodowane chociażby częstymi absencjami zatrudnionych osób czy spadkiem ich wydajności.
Zmęczenie zawodowe – o czym warto pamiętać?
Wyczerpanie obowiązkami może dotknąć każdego. Niewielu z nas wie, jak poradzić sobie z wypaleniem zawodowym, ponieważ nie jesteśmy tego uczeni i na to przygotowywani. Rozpoczynając pracę, zwłaszcza tę upragnioną, nie myślimy o tym, że w przyszłości będziemy nią znudzeni albo nadmiernie obciążeni. Właśnie dlatego warto obserwować siebie i monitorować poziom stresu czy zadowolenia ze swojej posady. Kiedy pojawią się pierwsze sygnały świadczące o wypaleniu, dobrym rozwiązaniem będzie rozmowa z psychologiem lub psychoterapeutą.
Wszędzie Ważne korzysta z EBM (Evidence Based Medicine) – medycyny opartej na faktach i wiarygodnych źródłach.
[1] Harasim, K. (2018). Wypalenie zawodowe w zawodach
wysokiego ryzyka. PROSOPON. Europejskie Studia Społeczno-Humanistyczne, 23(2), 93-109.
[2] Znańska-Kozłowska, K. (2013). Wypalenie zawodowe – pojęcie, przyczyny i objawy. Zeszyty Naukowe Wyższej Szkoły Humanitas. Zarządzanie, 1, 105-113.
[3] Tucholska, S. (2001). Christiny Maslach koncepcja wypalenia zawodowego: etapy rozwoju. Przegląd Psychologiczny, 44(3), 301-317.
[4] Pytel, N. (2020). Przyczyny i skutki zjawiska wypalenia zawodowego wśród osób wykonujących zawody służebne. Homo et Societas, 5, 70-86.
Obraz autorstwa Drazen Zigic na Freepik
Obraz autorstwa DC Studio na Freepik
Obraz autorstwa creativeart na Freepik