W ostatnich latach coraz więcej mówi się o ADHD, a mit o tym, że ADHD nie istnieje i jest wymysłem dla korzyści finansowych, odszedł do lamusa. Dzięki temu, że powstaje wiele publikacji o zespole nadpobudliwości psychoruchowej z deficytem uwagi, zwiększyła się świadomość tego, że z ADHD się nie wyrasta i diagnozę może dostać także osoba dorosła. W tym artykule znajdziesz informacje o diagnozie i leczeniu ADHD u dorosłych.
ADHD – co oznacza ten skrót?
ADHD to skrót pochodzący z języka angielskiego, a pełna nazwa tego zaburzenia brzmi: Attention Deficit Hyperactivity Disorder, co w języku polskim tłumaczone jest jako zespół nadpobudliwości psychoruchowej z deficytem uwagi. Nazwa ta wskazuje, że osoba z ADHD boryka się z trudnościami utrzymywania uwagi i koncentracji na jakimś zadaniu, a także że jest impulsywna oraz nadpobudliwa, co widać w jej zachowaniu. Dla przykładu, dziecko z nadpobudliwością psychoruchową może podczas lekcji tracić wątek, być nieobecne myślami, chodzić po klasie, mieć problem z odrabianiem prac domowych czy zachowywać się w sposób, który często określany jest jako “niegrzeczny”.
Rodzaje ADHD
Klasyfikacja zaburzeń psychicznych DSM-5 określa ADHD jako zaburzenie neurorozwojowe, do którego stwierdzenia potrzebne jest spełnienie szeregu kryteriów z dwóch oddzielnych kategorii: nieuwaga oraz nadaktywność i impulsywność. W zależności od tego, jakie konkretnie kryteria spełnia osoba, można wyróżnić rodzaje ADHD:
- z przewagą zaburzeń uwagi (spełnione są kryteria dotyczące nieuwagi, ale nie nadruchliwości);
- z przewagą nadruchliwości i impulsywności (spełnione są kryteria nadruchliwości, ale nie nieuwagi);
- postać złożona (spełnione są kryteria obu grup objawów).
Warto w tym miejscu zwrócić uwagę, że podobnie jak inne zaburzenia neurorozwojowe czy zdrowia psychicznego, objawy ADHD dają pewnego rodzaju spektrum i mogą być dla osób postronnych mniej lub bardziej widoczne, w zależności m.in. od tego, czy dziecko ma zasoby i wsparcie, które pozwalają mu radzić sobie z najbardziej dokuczliwymi symptomami, czy też od tego, jak jest wychowywane. Obserwuje się, że u chłopców ADHD jest diagnozowane minimum dwukrotnie częściej niż u dziewczynek, jednak nie jest to jeszcze jednoznaczne z częstszym występowaniem ADHD u płci męskiej. Zakłada się, że co najmniej częściowo można wytłumaczyć to innym obrazem ADHD u dziewcząt. Dziewczynki są inaczej socjalizowane, wychowywane na “grzeczne”, więc bywa, że od wieku szkolnego występuje u nich maskowanie ADHD, czyli kontrolowanie objawów poprzez różne strategie, np. tłumienie zachowań stymulujących, takich jak poruszanie nogami, aby nie przeszkadzać innym, nawet jeśli osoba czuje się niekomfortowo, pozostając nieruchomo.
Przyczyny ADHD – skąd się bierze nadruchliwość u dorosłych
ADHD nie może pojawić się w wieku dorosłym, jeśli nie występowało w dzieciństwie – to zaburzenie neurorozwojowe, związane z inną pracą mózgu niż u osób, które nie mają ADHD. Natomiast zdarza się, że zespół nadpobudliwości psychoruchowej może być zdiagnozowany dopiero w dorosłości.
Jako podstawową przyczynę ADHD wskazuje się kwestie genetyczne – według przeglądu badań dokonanego przez Franke i in. [1] odsetek wkładu genetycznego w ADHD wynosi ponad 70%. Nie jest jednak tak, że zaburzenie to jest sprzężone z konkretną płcią – zarówno matki, jak i ojcowie mogą przekazać geny odpowiedzialne za zespół nadpobudliwości. Inne wyjaśnienia dotyczą trudności neurorozwojowych. Podłoże ADHD nie jest jeszcze w pełni wyjaśnione i z pewnością potrzeba badań dotyczących konkretnych przyczyn, jednak już teraz badania korelacyjne pokazują:
- związek między paleniem w czasie ciąży a prawdopodobieństwem wystąpienia ADHD [2];
- narażenie na działanie niektórych toksyn środowiskowych w dzieciństwie może zwiększać ryzyko wystąpienia u dziecka ADHD [3].
Jak rozpoznać ADHD u dorosłego? Charakterystyczne objawy
Psycholożka Agnieszka Nowogrodzka na podstawie klasyfikacji DSM-5 przygotowała opis objawów ADHD występujących u dorosłych [4].
W zakresie nieuwagi:
- podczas wykonywania zadań pomijanie szczegółów, chaotyczna realizacja zadania, przeskakiwanie do innych zadań;
- problem z tym, by utrzymać przez dłuższy czas uwagę, np. na wykładzie;
- sprawianie wrażenia nieobecnego myślami;
- trudność w dotrzymywaniu terminów, a także w realizacji na czas obowiązków, takich jak płacenie rachunków;
- problem w utrzymaniu porządku we własnym otoczeniu;
- trudność w organizacji czasu, np. spóźnianie się na spotkania;
- niechętne angażowanie się w “nudne” zadania, takie jak wypełnianie formularzy;
- gubienie przedmiotów, również tych potrzebnych do realizowania zadań;
- rozpraszanie się pod wpływem bodźców ze środowiska albo pod wpływem własnych myśli.
W zakresie nadaktywności i impulsywności:
- pojawiające się uczucie poirytowania w sytuacji braku dodatkowej stymulacji (np. czekanie w kolejce);
- trudność w regulowaniu własnych emocji, czasami wybuchanie gniewem;
- poczucie wewnętrznego niepokoju;
- wiercenie się lub wykonywanie ruchów rękami lub nogami (np. kręcenie włosów, poruszanie nogami);
- nadmierna gadatliwość, wtrącanie wątku, przerywanie innym osobom;
- impulsywne podejmowanie lub zmiana decyzji;
- poszukiwanie dodatkowej stymulacji, np. poprzez szybką jazdę, kradzieże, zażywanie substancji psychoaktywnych.
Co jest mylone z ADHD?
Diagnoza ADHD u dorosłych wymaga przede wszystkim rzetelnego różnicowania, czyli upewnienia się, że występujących u osoby objawów nie da się lepiej wytłumaczyć innymi trudnościami psychicznymi. W przypadku zespołu nadpobudliwości psychoruchowej psychiatra i psycholog-diagnosta powinni wziąć pod uwagę następujące zaburzenia:
- chorobę afektywną dwubiegunową,
- zaburzenia lękowe,
- depresję,
- uzależnienie od substancji psychoaktywnych,
- zaburzenie osobowości borderline.
Przeczytaj: Borderline czym jest i jak leczyc osobowosc bordeline
Diagnoza ADHD – jak przebiega i kto ją wykonuje?
Nadpobudliwość psychoruchowa u dorosłych nie jest prosta do zdiagnozowania, a sama diagnoza to proces wieloetapowy, dlatego ważne, aby lekarz psychiatra i psycholog współpracowali ze sobą i wydali wspólną opinię.
Pierwszym krokiem w kierunku stwierdzenia ADHD u osoby dorosłej jest zebranie wywiadu klinicznego. Najczęściej robi to psycholog/psychoterapeuta (czasami na prośbę psychiatry). Szczegółowy wywiad obejmuje zebranie informacji dotyczących objawów, ich nasilenia i wpływu na codzienne funkcjonowanie – w tym przypadku sprawdza się zarówno obecne funkcjonowanie, jak i przeszłe w dzieciństwie. Diagnosta może uzupełnić ten wywiad o informacje pochodzące od bliskich pacjenta – rodziców, partnerów, rodzeństwa. Ważne jest także zebranie danych dotyczących historii medycznej (czy jakaś choroba somatyczna może tłumaczyć doświadczane trudności) oraz historii rodzinnej (czy ktoś z rodziny miał objawy lub diagnozę ADHD).
Kolejny etap to przeprowadzenie szeregu testów, które dają szerszy obraz funkcjonowania edukacyjnego, zawodowego i społecznego. W Polsce popularnymi narzędziami do diagnozy ADHD są: DIVA (Diagnostic Interview for ADHD in Adults) i MOXO.
DIVA jest ustrukturyzowanym wywiadem diagnostycznym stworzonym specjalnie do oceny ADHD u dorosłych, zgodnie z kryteriami DSM-5. Wywiad ten jest szczegółowy i kompleksowy, obejmujący zarówno okres dzieciństwa, jak i dorosłości. Z kolei MOXO jest komputerowym testem, który ocenia funkcje uwagi, impulsywności, hiperaktywności i czas reakcji. To interaktywne narzędzie diagnostyczne składa się z serii zadań, które pacjent wykonuje na komputerze. Zadania są zaprojektowane tak, aby symulować różne sytuacje, które mogą wywoływać objawy ADHD.
DIVA i MOXO mogą być używane w połączeniu z innymi narzędziami diagnostycznymi, takimi jak MMPI-2. Warto jednak pamiętać, że poza wynikami testów bardzo ważna jest ocena doświadczonego diagnosty, wydawana również na podstawie zebranego wywiadu. W naszym zespole terapeutycznym do diagnozy ADHD używane jest też narzędzie SCID-5. Wykorzystanie tego kwestionariusza pozwala na diagnozę różnicową z zaburzeniami osobowości.
Aby otrzymać diagnozę medyczną, należy udać się z opinią psychologiczną do lekarza psychiatry, który zbierze swój wywiad, dokona różnicowania z innymi zaburzeniami zdrowia psychicznego, a w przypadku potwierdzenia diagnozy – wdroży odpowiednie leczenie.
Na czym polega leczenie ADHD?
Leczenie ADHD w dużej mierze zależy od stopnia nasilenia objawów, zasobów pacjenta i narzędzi, które posiada, by poradzić sobie z dokuczliwymi objawami. Łączenie farmakologii oraz psychoterapii w zespole nadpobudliwości psychoruchowej może przynieść bardzo dobre efekty.
W przypadku leczenia farmakologicznego najczęściej stosuje się dwie grupy leków:
- metylofenidat – lek psychostymulujący o właściwościach inhibitora wychwytu zwrotnego dopaminy i noradrenaliny (dzięki czemu zwiększa się stężenie tych neuroprzekaźników w mózgu);
- atomoksetyna – niestymulujący lek, który działa jako selektywny inhibitor wychwytu zwrotnego noradrenaliny, stosowany np. u osób, które z powodu przeciwwskazań nie mogą przyjmować metylofenidatu.
Czasami w leczeniu ADHD stosowany jest także bupropion, czyli lek o szerokim zastosowaniu, przede wszystkim w leczeniu depresji oraz w terapii uzależnienia od nikotyny. To inhibitor wychwytu zwrotnego noradrenaliny i dopaminy. Bupropion bywa stosowany off-label (poza wskazaniami rejestracyjnymi) w leczeniu ADHD, szczególnie u pacjentów, którzy nie tolerują stymulantów lub mają przeciwwskazania do ich stosowania.
Drugim ważnym elementem leczenia ADHD jest psychoterapia. Terapia może pomóc osobom z ADHD w rozwijaniu umiejętności zarządzania czasem, organizacji i kontroli impulsów, a także wesprzeć w rozwijaniu umiejętności interpersonalnych i poprawie relacji społecznych. Dzięki spotkaniom z terapeutą osoby z ADHD mogą prowadzić pełne, produktywne życie bez ograniczeń związanych z nieuwagą albo impulsywnością. W leczeniu ADHD szczególnie polecana jest terapia poznawczo-behawioralna (CBT), która pozwala na korzystanie z wielu narzędzi, umożliwiających aktywizację behawioralną, naukę radzenia sobie z obowiązkami czy regulowanie swoich emocji.
Przeczytaj: Czym jest jakie daje korzyści terapia poznawczo behawioralna
Czy zespół nadpobudliwości psychoruchowej można wyleczyć?
Jako zaburzenie neurorozwojowe, zespół nadpobudliwości psychoruchowej z deficytem uwagi nie jest jednostką chorobową i nie da się go wyleczyć w tradycyjnym sensie. Jednak dzięki lekom oraz psychoterapii objawy ADHD mogą znacząco zmniejszyć się i nie utrudniać codziennego funkcjonowania w sferze zawodowej czy społecznej.
Do czego może prowadzić nieleczone ADHD u dorosłych?
Niezdiagnozowane i nieleczone ADHD może prowadzić do szeregu trudności w życiu dorosłym. Te najbardziej oczywiste wiążą się z problemami edukacyjnymi i zawodowymi. Trudności z koncentracją i zarządzaniem zwiastują kłopoty w pracy, np. spóźnianie się z oddawaniem zadań. Może to się wiązać także z mniejszą zdolnością do osiągania celów zawodowych i awansów. Dodatkowo dorośli z nieleczonym zespołem nadpobudliwości psychoruchowej mogą mieć trudności z ukończeniem edukacji, np. studiów, co ogranicza ich ścieżkę kariery.
Jednak nieuwaga czy nadruchliwość mają wpływ nie tylko na edukację i życie zawodowe. Oto kilka innych trudności, z którymi mierzą się osoby z diagnozą ADHD:
- Impulsywność, niecierpliwość i trudności w komunikacji mogą prowadzić do częstych konfliktów z rodziną, przyjaciółmi i partnerami.
- Problemy z nawiązywaniem i utrzymywaniem relacji mogą prowadzić do izolacji społecznej i poczucia osamotnienia. Okazało się, że osoby z ADHD uzyskują wyższe wyniki w skali schematu “izolacja społeczna” Kwestionariusza schematów Younga (Young Schema Questionnaire – YSQ). Ten schemat odpowiada za doświadczanie nieadaptacyjnych emocji, myśli i zachowań, które wiążą się z poczuciem nieadekwatności oraz odrzucenia i izolacji w kontaktach społecznych [4].
- Ciągłe zmaganie się z trudnościami może prowadzić do niskiej samooceny i niskiego poczucia własnej wartości, a także do rozwoju depresji lub zaburzeń lękowych.
- Impulsywność i potrzeba poszukiwania nowych doznań mogą prowadzić do nadużywania substancji psychoaktywnych i niebezpiecznych zachowań.
Jak radzić sobie z ADHD? Rady dla dorosłych
- Korzystaj z pomocy w organizowaniu czasu i pilnowaniu terminów zadań: kalendarza papierowego, kalendarza internetowego lub aplikacji, np. Trello.
- Jeśli to możliwe, ustal sobie jeden lub dwa dni w miesiącu, kiedy będziesz płacić wszystkie rachunki. Zrób listę opłat, żeby o żadnej nie zapomnieć.
- Pracuj w krótkich interwałach, a następnie zrób krótką przerwę (metoda Pomodoro). Ustal priorytety i dziel duże zadania na mniejsze podzadania.
- Stwórz sobie miejsce pracy, które nie będzie cię rozpraszać (miej wszystko, czego potrzebujesz, pod ręką).
- Podczas pracy lub nauki schowaj telefon, żeby nie był na widoku. Samo patrzenie na telefon może działać dekoncentrująco.
- Ustal swoją higienę i rutynę snu, dzięki czemu zadbasz o nocną regenerację.
- Staraj się prowadzić zdrowy tryb życia – ruszaj się regularnie, choćby podczas spacerów, oraz zadbaj o zbilansowaną dietę.
- Korzystaj z profesjonalnej pomocy: psychiatry, psychologa oraz grup wsparcia dla dorosłych z ADHD.
- Czytaj o ADHD i dowiaduj się jak najwięcej o korzyściach płynących z tej diagnozy (np. hiperfocus – czyli umiejętność wybiórczego skupienia uwagi na interesującym temat).
Przeczytaj też: Czym jest spektrum autyzmu i jak je leczyć
Jak pomóc osobie z ADHD?
Jeśli masz w otoczeniu osobę z ADHD, warto dowiedzieć się, jak ją wspierać i jak z nią rozmawiać, aby unikać konfliktów i nieporozumień. To przyniesie korzyści dla obu stron relacji.
- Zdobądź wiedzę o ADHD: Bardzo ważną częścią wspierania bliskiego z diagnozą nadpobudliwości psychoruchowej jest zdobywanie wiedzy, np. poprzez czytanie książek, artykułów czy oglądanie psychoedukacyjnych filmów. Zrozumienie objawów pomoże w tworzeniu relacji.
- Bądź cierpliwy i empatyczny: Czasami wyzwania, przed którymi stoją osoby z ADHD, są frustrujące zarówno dla nich, jak i dla otoczenia. Ważne jest, aby starać się o tym rozmawiać i, w miarę możliwości, zachowywać się w sposób cierpliwy i empatyczny.
- Wzmacniaj pozytywnie: Chwal i doceniaj starania, nawet te najmniejsze. Pozytywne wzmocnienie motywuje do dalszego wprowadzania zmian.
- Ustalaj rutyny: Pomagaj osobie z ADHD w ustaleniu i utrzymaniu codziennych rutyn, które mogą zmniejszyć niepewność i stres. Pomocne mogą być np. listy zadań i obowiązków na poszczególne dni.
- Dbaj o siebie: Pamiętaj, aby dbać również o swoje zdrowie psychiczne i, w miarę potrzeb, korzystać z profesjonalnego wsparcia.
Syndrom ADHD – co warto wiedzieć?
Choć ADHD nie jest uleczalne w tradycyjnym tego słowa znaczeniu, to jednak nie znaczy, że nie można zarządzać objawami w taki sposób, by satysfakcjonująco żyć – uczyć się, budować swoją ścieżkę kariery czy mieć dobre, długotrwałe relacje. Aby to było możliwe, potrzebne są: profesjonalna pomoc, wsparcie bliskich i własne chęci, pozwalające na wprowadzanie zmian, nawet gdy początkowo bywa to frustrujące.
W kolektywie Wszędzie Ważne skorzystasz z pomocy psycholożek specjalizujących się w terapii ADHD. Zarezerwuj termin pierwszej konsultacji!
Źródła:
[1] Franke, B., Faraone, S. V., Asherson, P., Buitelaar, J., Bau, C. H., Ramos-Quiroga, J. A., Mick, E., Grevet, E. H., Johansson, S., Haavik, J., Lesch, K. P., Cormand, B., Reif, A., & International Multicentre persistent ADHD CollaboraTion (2012). The genetics of attention deficit/hyperactivity disorder in adults, a review. Molecular psychiatry, 17(10), 960–987. https://doi.org/10.1038/mp.2011.138
[2] Huang, L., Wang, Y., Zhang, L., Zheng, Z., Zhu, T., Qu, Y., & Mu, D. (2018). Maternal Smoking and Attention-Deficit/Hyperactivity Disorder in Offspring: A Meta-analysis. Pediatrics, 141(1), e20172465. https://doi.org/10.1542/peds.2017-2465
[3] Donzelli, G., Carducci, A., Llopis-Gonzalez, A., Verani, M., Llopis-Morales, A., Cioni, L., & Morales-Suárez-Varela, M. (2019). The Association between Lead and Attention-Deficit/Hyperactivity Disorder: A Systematic Review. International journal of environmental research and public health, 16(3), 382. https://doi.org/10.3390/ijerph16030382
[4] Nowogrodzka, A. (2023). ADHD in adulthood. Description of symptoms and selected spheres of functioning in adults with attention-deficit hyperactivity disorder. Neuropsychiatria i Neuropsychologia/Neuropsychiatry and Neuropsychology, 18(3), 117-126. https://doi.org/10.5114/nan.2023.134148
Zdjęcia Freepik.com