Czym jest stres pourazowy? Czy zespół stresu pourazowego daje objawy, które łatwo można rozpoznać? I czy da się go leczyć? Na te pytania odpowiadamy w niniejszym artykule.
PTSD – czym jest zespół stresu pourazowego?
PTSD (post-traumatic stress disorder), czyli zespół stresu pourazowego to zaburzenie psychiczne, które wykształca się w wyniku ekspozycji na doświadczenie lub serię doświadczeń tak stresujących, groźnych lub obciążających fizycznie lub psychicznie – że przekracza ono możliwości radzenia sobie czy adaptacji osoby, która go doświadcza [1]. Zespół szoku pourazowego wykształcić może się także u świadków takich zdarzeń – a jego objawy nie muszą pojawić się od razu.
Nawracające wspomnienia, koszmary, lęk… To tylko niektóre przejawy tego zaburzenia. Syndrom stresu pourazowego wiąże się ze zmianami w obszarze funkcjonowania psychicznego. Ale nie tylko. W jego przebiegu obserwuje się również dysregulację neurochemiczną i neuroendokrynną (hormonalną), w tym zmiany w funkcjonowaniu tak zwanej osi HPA (podwzgórze-przysadka-nadnercza) [2], która odpowiedzialna jest m.in. za regulację reakcji na stres.
Zespół stresu pourazowego – jak powstaje?
Według statystyk aż 70% dorosłych ma za sobą doświadczenie, które można by uznać za potencjalnie traumatyzujące [2]. Jednak nie u wszystkich osób, które przeżyły podobne trudności, wykształci się zespół pourazowy. Szacunki, biorące pod uwagę dane z 24 krajów, mówią o tym, że choroba PTSD może dotyczyć 3,9% światowej populacji [2].
Zdarzenie potencjalnie traumatyzujące to takie zdarzenie, w którym dana osoba była narażona – lub też była świadkiem – aktu który mógł doprowadzić do śmierci lub poważnego okaleczenia ciała. Do tej kategorii zaliczają się również przypadki przemocy seksualnej [3].
Jakie konkretnie wydarzenia mogą doprowadzić do wykształcenia się PTSD? To na przykład [3]:
- wypadki samochodowe,
- katastrofy lotnicze,
- klęski żywiołowe (trzęsienia ziemi, powodzie itp.),
- doświadczenie wojny,
- przemoc domowa,
- przemoc fizyczna,
- przemoc emocjonalna,
- gwałt, wykorzystanie seksualne,
- bycie ofiarą tortur,
- bycie świadkiem śmierci, kontakt ze zwłokami (również w miejscu pracy),
- pożary, podpalenia,
- nagła śmierć bliskiej osoby,
- bycie świadkiem zamachów terrorystycznych,
- bycie świadkiem zabójstwa lub samobójstwa,
- bycie ofiarą stalkingu,
- bycie ofiarą bullyingu.
Oraz inne, które uznać można za zgodne z definicją zdarzeń potencjalnie traumatyzujących.
Zespół stresu pourazowego – jakie ma objawy?
PTSD, znany potocznie także jako szok pourazowy, daje objawy, które według diagnostycznego podręcznika przygotowanego przez WHO (World Health Organization) – ICD-11 – zawierają się w trzech głównych kategoriach [1]:
- natrętne wspomnienia,
- unikające myśli,
- zwiększone poczucie zagrożenia.
U osoby cierpiącej na syndrom stresu pourazowego mogą pojawiać się [1] [4] [5]:
- obrazy przywołujące traumatyczne wspomnienia “jak żywe”,
- koszmary senne,
- retrospekcje (powroty pamięcią do traumatycznego wydarzenia),
- nagłe napady strachu, przerażenia, ataki paniki,
- chęć ucieczki, kiedy coś przywoła skojarzenia z traumatycznym doświadczeniem,
- nadmierna czujność, bycie “jak na szpilkach”,
- znieczulenie emocjonalne, odrętwienie,
- trudności w odczuwaniu pozytywnych emocji,
- chroniczne poczucie winy,
- zaburzenia pamięci,
- problemy z koncentracją,
- nadużywanie substancji,
- ryzykowne zachowania seksualne,
- nadmierne pobudzenie.
Ponadto zdarza się, że zespół stresu pourazowego daje objawy fizyczne, wpływając negatywnie na układ krążenia, metabolizm czy układ odpornościowy. PTSD może również powodować stany zapalne w organizmie [2].
Złożony zespół stresu pourazowego (CPTSD)
Złożony zespół stresu pourazowego (CPTSD – complex PTSD) to zaburzenie bezpośrednio powiązane z PTSD. Jednak poza kryteriami, które pozwalają zdiagnozować sam w sobie syndrom pourazowy, w przypadku CPTSD obserwuje się także dodatkowe nieprawidłowości. Objawiają się one w sferach dysregulacji emocjonalnej, negatywnego obrazu siebie oraz trudności w nawiązywaniu relacji [1] [6].
CPTSD powstaje najczęściej w wyniku przedłużającej i powtarzającej się traumy zadanej ludzką ręką. Jako przykłady takich traum wymienia się znęcanie się nad dziećmi, przemoc domowa czy przemoc seksualna [7].
Stres pourazowy – kto jest najbardziej narażony?
Choć przy “odpowiednio nieodpowiednich” warunkach i w następstwie traumatycznego doświadczenia, pourazowy stres może stać się udziałem każdego z nas, istnieją pewne czynniki, które zwiększają prawdopodobieństwo jego wystąpienia. Pośród tych czynników wymienić można między innymi:
- płeć – kobiety są nawet 2x bardziej narażone na wystąpienie PTSD, niż mężczyźni [8]
- stopień nasilenia traumatycznego zdarzenia – traumatyczne wydarzenia o dużym stopniu nasilenia, takie jak wojna, katastrofa naturalna lub gwałt, zwiększają ryzyko pojawienia się zespołu PTSD;
- brak wsparcia społecznego – osoby samotne, pozbawione sieci wsparcia są bardziej narażone na to, że rozwinie się u nich szok pourazowy;
- traumatyczne doświadczenia w dzieciństwie – osoby, które doświadczyły traumatycznych wydarzeń w dzieciństwie, mogą być bardziej podatne na rozwój PTSD w wyniku kolejnych traum;
- indywidualne cechy psychologiczne – tendencja do negatywnego myślenia, wysoka neurotyczność czy niskie poczucie własnej skuteczności mogą zwiększać ryzyko wystąpienia PTSD [9]
- brak dostępu do profesjonalnej pomocy – ograniczony dostęp do profesjonalnej pomocy psychologicznej po traumatycznym wydarzeniu może zwiększyć ryzyko rozwoju PTSD.
Czynniki ryzyka często są ze sobą wzajemnie powiązane, a wpływ każdego z nich może różnić się w zależności od indywidualnych predyspozycji czy sytuacji życiowej danej osoby.
Szok pourazowy – na czym polega leczenie?
Gdy dana osoba cierpi na zespół stresu pourazowego, leczenie jest oczywiście możliwe. Specjaliści zdrowia psychicznego mają do dyspozycji szereg interwencji, których celem jest zniwelowanie lub całkowite wyeliminowanie objawów.
Terapia stresu pourazowego odbywa się w różnych nurtach psychoterapeutycznych. Dużą popularnością oraz udowodnioną skutecznością, cieszą się m.in. modalności: przetwarzania poznawczego (CPT), terapia przedłużonej ekspozycji (ET), terapia EMDR (Eye Movement Desensitization and Reprocessing) czy też terapia grupowa. Lecząc zespół stresu pourazowego, często wprowadza się także leczenie farmakologiczne, prowadzone pod opieką lekarza psychiatry [10].
Terapia przetwarzania poznawczego (CPT) w leczeniu PTSD
Terapia przetwarzania poznawczego (CPT) to osadzona w poznawczo-behawioralnym nurcie interwencja, która pomaga pacjentowi opracować nowe strategie radzenia sobie z codziennym funkcjonowaniem w obliczu zmian powstałych w wyniku traumatycznego doświadczenia.
Terapia przedłużonej ekspozycji (ET) w leczeniu PTSD
Terapia przedłużonej ekspozycji (ET) poprzez eksponowanie pacjenta na traumatyczne wspomnienia oraz wywołujące lęk sytuacje, pomaga oswoić się z trudnymi uczuciami – po to, by ostatecznie nauczyć się je niejako “ignorować”, odbierając im ładunek emocjonalny. Dzieje się to w wyniku tzw. procesu desensytyzacji.
Terapia EMDR (Eye Movement Desensitization and Reprocessing) w leczeniu PTSD
Terapia EMDR łączy w sobie proces psychoterapeutyczny z elementami neurofizjologii. Terapia przebiega według ściśle określonego protokołu. W jej trakcie pacjent przywołuje trudne wspomnienia, następnie przechodzi przez procedurę odwrażliwiania za pomocą ruchu gałek ocznych, by ostatecznie zintegrować i omówić przebyte doświadczenie w trakcie rozmowy z terapeutą.
Sesje są powtarzane w podobny sposób do momentu, w którym traumatyczne wspomnienie przestaje wywoływać nieprzyjemne objawy u pacjenta.
Terapia grupowa w leczeniu PTSD
Terapia grupowa pozwala spotkać się z innymi osobami, które mają podobne doświadczenia w bezpiecznym, terapeutycznym środowisku. Modalność ta pozwala wspólnie pracować nad problemami, z którymi zmagają się poszczególne osoby, zmniejszyć poczucie osamotnienia oraz wspierać się wzajemnie w ramach procesów grupowych.
Terapia stresu pourazowego – ile trwa?
Leczenie PTSD to proces, którego czas trwania zależy od indywidualnych potrzeb pacjenta, postępów w terapii oraz specyfiki nurtu stosowanego przez wybranego terapeutę.
Część osób zauważy poprawę już po krótkotrwałej interwencji, inni będą potrzebowali dłuższego okresu leczenia – w zależności od stopnia nasilenia objawów i wielu innych czynników.
Pozytywne zmiany mogą być jednak widoczne już po kilku pierwszych spotkaniach.
Zespół stresu pourazowego – jak sobie pomóc?
Niewątpliwie, nieleczony zespół stresu pourazowego może być źródłem ogromnego cierpienia dla osoby, która go doświadcza. Dlatego tak istotnym jest, by nie ignorować natrętnych myśli czy wspomnień, które przypominają o traumatycznym zdarzeniu i nie pozwalają ruszyć naprzód.
Jeśli takie doświadczenia są naszym udziałem, warto skierować swoje kroki do gabinetu doświadczonego specjalisty zdrowia psychicznego, który będzie w stanie wprowadzić interwencje mające na celu wyeliminowanie uciążliwych objawów i wsparcie nas w wypracowaniu nowych, zdrowych sposobów funkcjonowania.
Warto także wprowadzić do swojego codziennego funkcjonowania kilka zmian, które mogą być wspierające w radzeniu sobie z PTSD.
Proces zdrowienia wspierać może:
- spędzanie czasu w towarzystwie bliskich, przy których czujemy się bezpiecznie,
- powrót do rutyny sprzed zdarzenia (praca, szkoła, zajęcia dodatkowe),
- pisanie dziennika (może wesprzeć w radzeniu sobie z emocjami),
- ograniczenie ekspozycji na bodźce wyzwalające (szczególnie na wczesnym etapie),
- znalezienie działań czy hobby, które będą odprężające (to może być sport, sztuka czy szydełkowanie),
- planowanie dni, zachowanie regularnego harmonogramu (pomoże to odzyskać poczucie kontroli).
Warto szukać takich aktywności i sposobów radzenia sobie, które pozwalają doświadczyć pozytywnych emocji i połączyć się ze sobą, swoim ciałem, potrzebami i emocjami.
Pourazowy stres – o czym trzeba pamiętać?
Osoby, u których zdiagnozowano syndrom stresu pourazowego mogą być nawet o 29% bardziej narażone na przedwczesną śmierć [11], niż osoby bez tej diagnozy i aż o 55% częściej zapadać na choroby układu naczyniowo-sercowego [12].
Zespół pourazowy jest jednocześnie jednym z najczęściej występujących, najbardziej kosztownych i wyniszczających zaburzeń psychicznych [10].
Ponowne przeżywanie przeszłych trudnych wydarzeń, ataki paniki… Warto pamiętać, że takie reakcje nie są normą i nie muszą być częścią codzienności.
Odpowiednio zaopiekowany, zespół stresu pourazowego oraz jego objawy mogą ustąpić, a osoba z tą diagnozą może powrócić do normalnego funkcjonowania.
W pierwszej kolejności pomocy warto szukać u wykwalifikowanego specjalisty zajmującego się zdrowiem psychicznym oraz, w miarę możliwości, skorzystać z osobistej sieci wsparcia w postaci bliskich nam, życzliwych osób.
BIBLIOGRAFIA
[1] World Health Organization. (2019). International statistical classification of diseases and related health problems (11th ed.).
[2] Nilaweera, D., Phyo, A. Z. Z., Teshale, A. B., Htun, H. L., Wrigglesworth, J., Gurvich, C., Freak-Poli, R., & Ryan, J. (2023). Lifetime posttraumatic stress disorder as a predictor of mortality: A systematic review and meta-analysis. BMC psychiatry, 23(1), 229.
[3] Taylor-Desir, M., ISTSS – What Is Traumatic Stress? (b.d.). Pobrano 26 styczeń 2024, z https://istss.org/public-resources/trauma-basics/trauma-during-adulthood
[4] Van der Kolk, B. A. (2014). The Body Keeps the Score: Brain, Mind, and Body in the Healing of Trauma. Viking.
[5] Satel, S. L. (2005). Posttraumatic Stress Disorder: Issues and Controversies. Psychiatric Services, 56(6), 758–759.
[6] Redican E, Nolan E, Hyland P, Cloitre M, McBride O, Karatzias T, et al. A systematic literature review of factor analytic and mixture models of ICD-11 PTSD and CPTSD using the International Trauma Questionnaire. J Anxiety Disord. 2021;79:102381.
[7] Yang, L., Wei, C., & Liang, Y. (2023). Symptom structure of complex posttraumatic stress disorder among Chinese young adults with childhood trauma: A network analysis. BMC psychiatry, 23(1), 911. https://doi.org/10.1186/s12888-023-05423-2
[8] Stefanovics, E. A., Rhee, T. G., & Rosenheck, R. A. (2022). Gender Differences in Diagnostic Remission of Posttraumatic Stress Disorder (PTSD): Proportions and Correlates of Remission in a Nationally Representative U.S. Sample. The Psychiatric quarterly, 93(2), 663–676.
[9] Denckla, C. A., Cicchetti, D., Kubzansky, L. D., Seedat, S., Teicher, M. H., Williams, D. R., & Koenen, K. C. (2020). Psychological resilience: An update on definitions, a critical appraisal, and research recommendations. European Journal of Psychotraumatology, 11(1), 1822064.
[10] Shifrin, A., Sharma, S., Zeifman, R. J., Roth, M. L., Gifford, S., & Monson, C. M. (2023). Posttraumatic stress disorder treatment preference: Prolonged exposure therapy, cognitive processing therapy, or medication therapy? Psychological Services, 20(3), 474–482. https://doi.org/10.1037/ser0000688.supp
[11] Nilaweera, D., Phyo, A. Z. Z., Teshale, A. B., Htun, H. L., Wrigglesworth, J., Gurvich, C., Freak-Poli, R., & Ryan, J. (2023). Lifetime posttraumatic stress disorder as a predictor of mortality: A systematic review and meta-analysis. BMC psychiatry, 23(1), 229. https://doi.org/10.1186/s12888-023-04716-w
[12] Song, H. (2020). Stress Related Disorder and Risk of Inflammation-Related Conditions: Evidence From Population-Based Sibling Controlled Cohort Studies. Biological Psychiatry, 87(9), S49.
Obraz autorstwa Freepik